جبر فناورانه و ایجاد کتابخانه های دیجیتال در دوران پساکرونا - نقطه سر خط

به گزارش نقطه سر خط، خبرنگاران، پاندومی کرونا در جهان برخلاف تمامی مرگ ومیرها و ایجاد اختلال در کسب وکارها، موجب توسعه بعضی از خدمات علمی هم شده است. توسعه فعالیت های مرتبط با علم اطلاعات و دانش شناسی و حرکت عملکرد کتابخانه ها به سمت ارتقاء خدمات آنلاین و مجازی ازجمله این مواردند؛ خدماتی که شاید تا پیش از این بحران، یا به سراغ شان نمی رفتیم و یا نسبت به آن کم توجه بودیم؛ اما در این شرایط، فواید و اهمیت آن ها به چشم آمده و توانسته است تاثیراتی در افزایش خدمات رسانی به مراجعه کننده ها داشته باشد.

فریبرز خسروی، رئیس هیئت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران و معاون کتابخانه ملی ایران و سیامک محبوب، پژوهشگر کتابخانه های عمومی با توجه به تاثیرگذاری کرونا بر ارتقاء فعالیت های کتابخانه ای، در قالب میزگرد توسعه فعالیت های کتابخانه ای در سایه کرونا به بررسی نقص ها و ارائه راه چاره برای بهبود عملکرد کتابخانه ها پرداخته اند که در ادامه مشروح این گفت گو را می خوانید:

کرونا و سفری در درازای زمان

چند ماهی است که کشور با بحران کرونا دست به گریبان است و این شرایط، شرایط ادامه فعالیت های مختلف را، متفاوت کرده است. دامنه این شرایط بر حوزه کتابداری (علم اطلاعات و دانش شناسی) را چگونه ارزیابی می کنید؟

خسروی: بیشترین تاثیر این بحران در حوزه اطلاعات بود؛ یعنی خانه نشینی افراد موجب شد نوع ارتباط دیگری را با جامعه تجربه کنند. به تعبیر من، کرونا جامعه ایران را یک باره به 30 سال بعد پرتاب کرد و آن چه که قرار بود در 30 سال آینده از لحاظ تسلط سیستم های فناورانه بر زندگی انسان و فرایند رفتارها به وجود بیاید، در زمان حال رخ داده است.

تاثیر عمده کرونا تا به امروز، ایجاد شکاف طبقاتی و اطلاعاتی میان مردم جامعه است؛ چراکه بیشترین ارتباط مردم از طریق تماس های آنلاین بود.پیش بینی می کنم این بحران زودگذر باشد و دولت نیز تلاش خواهد کرد تا شرایط را عادی سازی کند، اما اگر این بحران مدت زمان بسیاری با مردم درگیر باشد، تاثیرات عمیق تری خواهد گذاشت و عمق این تاثیرات نیز در حوزه اطلاعات و دانش شناسی خواهد بود که نگاه موجود به این حوزه را تغییر خواهد داد.

محبوب: با توجه به شرایط موجود، این بحران چندسالی با ما خواهد بود؛ همچون آنفولانزای اسپانیایی که از سال 1918 در جهان همه گیر شد و تا به امروز موجب مرگ بین 50 تا 100 میلیون نفر شده است. به طور طبیعی؛ هنگامی که یک بیماری ناشناخته فراگیر می شود، واکنش ها نسبت به آن اغراق شده است و زمانی که شناختمان نسبت به آن بیشتر می شود، راه هایی برای ادامه زندگی با آن پیدا خواهیم کرد. از نظر من، کرونا همچون آنفولانزا با ما خواهد بود و جامعه و کتابخانه ها هم در این جهت، راه هایی برای زندگی با آن پیدا خواهند کرد و بهکار خود ادامه می دهند. کتابخانه تلاش می کنند تا به شرایط عادی بازگردند؛ به ویژه زمانی که نهادی عمل کرده و یک نیاز عملی را از جامعه برآورده می کنند. قطعا کتابخانه ها در این شرایط راهی برای هدایت و اطلاع رسانی به مردم پیدا خواهند کرد.

مسئولیت کتابخانه ها در ارائه اطلاعات سره

در این شرایط، فکر می کنید عوامل توسعه حوزه کتابداری و خدمات کتابخانه ای در این دوران و پس از آن(پساکرونا) چیست؟

خسروی: کتا بخانه ها آهسته به سمت استفاده از تکنولوژی های نوین می فرایند. کرونا حالا هم حرکت به سمت فعالیت های دیجتالی و آنلاین را سرعت بخشیده است؛ به طور مثال کتابخانه ملی ایران 23 هزار کتاب را برای بچه ها دیجیتال سازی کرده و در اختیار آن ها قرار داه است. به این ترتیب؛ کتاب خانه های عمومی، کتابخانه های دانشگاه تهران و... برحسب توانایی هایشان اقدامات کاربردی و مناسب این شرایط را ارائه کرده اند. با این حال، اپیدمی هایی که رفتارهای اجتماعی جامعه را تغییر می دهند، گاهی موجب رشد حوزه های دیگر می شوند؛ البته هنوز نمی توان گفت که کتابخانه ها در این شرایط رشدی داشته اند اما توانسته اند خدمات دیجیتالی و آنلاین خود را در این بحران گسترده تر توزیع کنند.

نقش کتابخانه ها باید در ایام کرونا پررنگ باشد؛ اما نکته مهم، بحث سواد اطلاعاتی و رسانه ای است؛ چراکه در این ایام شاهد نقل و انتقال پیام های بسیاری در فضای مجازی و رسانه ها بودیم که یا شبه علم، اطلاعات جعلی و یا اطلاعات غلط بودند. نقشی که کتابخانه ها می توانند در این موضوع ایفا کنند، آموزش راه های دستیابی جامعه به اطلاعات سره است، البته این بحث صرفا در ایران نیست؛ بلکه در چند کشور دیگر نیز شاهد رواج شبه علم ها بوده ایم و نقش کتابخانه ها به عنوان پایگاه معتبر، می تواند در ارائه اطلاعات درست موثر باشد.

محبوب: تاثیری که کرونا بر کتابخانه ها داشت، افسون زدایی است؛ یعنی موجب شد تا درباره فعالیت های کتابخانه ها بیشتر بیاندیشیم؛ به اینکه آیا این فعالیت ها برای مراجعه کنندگان و جامعه تاثیری داشته است.

همچنان قاعده مشخصی برای مقابله با بحران نداریم

از نظر شما بیشتر در چه قسمت هایی از حوزه کتابداری با تغییر خدمات و توسعه فعالیت ها روبرو خواهیم شد؟ و آیا رشدی هم در عرضه خدمات کتابداری و کتابخانه ای در این ایام داشته ایم؟

خسروی: برای پاسخ به این سوال، دو نگاه تخصصی و عمومی مدنظر است. اول اینکه نحوه ارائه خدمات در حوزه های تخصصی باید چگونه باشد؟ سازمان بهداشت جهانی گفت که ما از کرونا چه درس هایی می گیریم و یکی از این درس ها، تقویت ظرفیت های ملی برای تصمیم گیری های مبتنی بر علم در همه کشورها است. اگر تصمیم گیری مبتنی بر علم در تمام کشورها صورت بگیرد، جایگاهش کجاست؟ به اعتقاد من یکی از جایگاه های مهم این قضیه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی هستند که وظیفه دارند، اطلاعات درست را گردآوری کرده و به مردم ارائه کنند.

اما از منظر عمومی، ما در جامعه با افرادی روبرو هستیم که متخصص نیستند، در خانه مانده اند و می خواهند وقتشان را بگذرانند. حالا سوال این است که ارائه خدمات به عموم مردم باید به آن ها چگونه باشد. قبل از پاسخ به این سوال باید به این نکته اشاره کرد که با شعارهایی که گفته می شود در دوران پساکرونا با مردم و جامعه متفاوتی از لحاظ رشد کتابخوانی روبرو خواهیم شد، مخالفم؛ چراکه مطالعه از دوران ابتدایی و پیش از آن در فرزندان نهادینه نمی شود و مطالعه گریزی و تشنه نبودن به مطالعه و دسترسی به اطلاعات، حتی در سطح دکترا نیز وجود دارد. بنابراین؛ نباید این طور فکر کنیم که اگر مردم در خانه مانده اند و کاری ندارند، قطعا به کتابخوانی روی می آورند، البته شاید تاثیراتی اندکی هم داشته باشد.

به هرحال در مورد دوم که اشاره کردم، وظیفه هر کتابخانه و مرکز اطلاعاتی این است که بتواند ابزارهای مناسبی تهیه کند تا همه بتوانند اطلاعات مورد نظر خود را در این شرایط، به دست آورند. مثلا اگر یک کودک بلوچستانی هم خواست با این مراکز برای کسب اطلاعات و منابع ارتباط بگیرد، بتواند. اگر بخواهیم واقع بین باشیم، جایگاه گسترش تصمیم سازی بر مبنای علم و سرعت بخشیدن به این جهت، کتابخانه است؛ اما قبل از انجام این کار باید با ابزارهای موجود دسترسی عام افراد را به اطلاعات تسهیل کنیم.

محبوب: شما درباره رشد و توسعه فعالیت های کتابداری و کتابخانه ای در این بحران سوال کردید اما فکر می کنم پیش تر باید بپرسیم؛ چقدر در این شرایط با بهت روبرو شدیم. مطابق با تجربه تاریخی، جهان به صورت متوسط هر 22 سال ونیم با شیوع بیماری هایی هچون آنفولانزا روبرو می شود؛ اما هنوز دستورالعمل و قاعده های مناسب و کاربردی برای مقابله با این بحران ها و ارائه راه چاره نداریم. زمان بازگشایی کتابخانه ها، شروع به نوشتن رهنمونی برای اجرای اقدامات و فعالیت های مناسب کردیم که پس از تایید وزارت بهداشت و درمان برای تمامی کتابخانه ها اجرایی شد اما نکته جالب این بود که چرا برای فعالیت کتابخانه ها در این شرایط، هیچ رهنمون و قاعده ای در این شرایط وجود ندارد؟ همیشه فکر می کنیم صرفا همین ویروس است و دیگر بحرانی در کمین نیست؛ اما باید یک بار فکر کرد که در این شرایط بایدها و نبایدها برای گذر از شرایط سخت و همراه شدن با آن چیست؟

کتابخانه ها باید به سمت تعامل با مخاطبان حرکت کنند

آیا راه چارهی هم برای رشد ارائه، توزیع و اجرای خدمات کتابداری و کتابخانه ای در نظر گرفته شده است؟

خسروی: به عقیده من پس از ایام کرونا باید به سمت پلتفرمی کردن و مشارکتی شدن خدمات کتابخانه ای پیش برویم. اینکه کتابداران و کتابخانه ها در یک طرف و مراجعه کنندگان و خوانندگان کتاب در طرف دیگر ارتباط و تعامل قرار بگیرند، درست نیست؛ بلکه بهترین روش، ایجاد تعامل میان این دو بخش است. با این حال این امر محقق نخواهد شد، مگر آنکه سیستم های تعاملی را در محیط کتابخانه گسترش بدهیم، رفتار مراجعه کنندگان را رصد کنیم و از آن ها بهره بگیریم. امیدوارم ما کتابداران بتوانیم این زمینه را گسترش بدهیم و به برنامه های بهینه ای دست پیدا کنیم.

محبوب: کتابخانه ها باید در کنار مباحثی چون حرکت به سمت دیجیتال سازی منابع، به سواد سلامت در کنار سواد رسانه ای و اطلاعاتی نیز توجه کنند. چراکه بخش عمده ای از بحران ویروس ها از طریق خوراک وارد زندگی بشر می شود و توجه به غذا و سلامت از جنبه های مختلف در زندگی بشر موضوعیت پیدا می کند. شاید این موضوع کمی پیش پا افتاده باشد؛ اما این موضوع باید در کتابخانه ها مورد توجه قرار بگیرد.

جبر فناورانه و ایجاد کتابخانه های دیجیتال در پساکرونا

در سرانجام، چشم انداز شما از تاثیرگذاری پاندومی کرونا بر توسعه خدمات اطلاعاتی، کتابداری و کتابخانه ای در دوران پساکرونا چیست؟

خسروی: این بحران موجب روی آوری بیشتر فعالیت های کتابداری و کتابخانه ای به جهانی دیجیتال و استفاده بیشتر از فناوری های نوین برای اطلاع رسانی شد. ما به یک باره و به اجبار؛ به جهان دیگری پرتاب شدیم و نقش رسانه های اجتماعی، مجموعه های آنلاین، اشیای هوشمند و اینترنت اشیا، بیشتر آشکار شد. متاسفانه در بعضی از بخش های کتابداری دچار سهل اندیشی هستیم؛ هنوز مفهوم درستی از کتابخانه دیجیتال و نرم افزاری که تمام ابعاد کتابخانه ها را در بربگیرد، در کتابخانه های کشور نداریم و هر کتابخانه تنها بخشی از فعالیت های کتابخانه دیجیتال را پوشش می دهند.

به اعتقاد من در آینده، جبر فناورانه موجب خواهد شد تا به این حوزه توجه ویژه ای کنیم و اگر قرار است که بحث های دیجیتال سازی در آینده بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد، این بحث، نرم افزار مناسب خودش را طلب می کند و باید از بن، بناهایی نهاده شوند که بتوانند جوابگوی نیازهای اطلاعاتی وسیع جامعه در تمام ابعاد باشند و جمیع افراد را سیراب کنند. این امر محقق نمی شود، مگر با ایجاد نرم افزارهای مناسب و تعریف پروژه هایی که اطلاعات در آن ها جریان پیدا کند و در دسترسی مردم تسهیل ایجاد کند.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران